پوسٽ ماڊرنزم هڪ ثقافتي تحريڪ جي طور تي ويھين صديءَ جي آخر ۾ ان وقت جي جديد سماجي، سياسي ۽ ثقافتي تبديلين خلاف هڪ پيچيدہ ۽ گهڻ رخي ردعمل واري تحريڪ طور اڀري، جيڪا اڳتي ھلي ھڪ نظريو بڻجي وئي؛ جڏھن تہ ھاڻي ھي نظريو ھڪ فلسفي طور پڻ پنھنجي جاءِ والاري رھيو آھي. ھي ثقافتي نظريو ھڪ ئي عالمي توڙي آفاقي سچائيءَ جو انڪاري آھي ۽ ان سان گڏ نام نھاد اعليٰ ۽ ادنيٰ ثقافتن توڙي طبقن جي تصورن جو پڻ انڪاري آھي. ھن تنقيدي نظرئي/فلسفَي جو اھم نقطو ذاتي ۽ ثقافتي موضوعيت (Subjectivity) آھي. ٻين لفظن ۾ ھن دنيا ۾ ھڪ ئي وقت ھڪ کان وڌيڪ سچائيون آھن ۽ ھڪ سماجي سچائيءَ جا وري ھڪ کان وڌيڪ رخ، رنگ ۽ معنائون آھن. ان ڪري آرٽ يا فن ۽ ادب کي ھڪ ئي رخ، رنگ، معنٰي ۽ بيھڪ ۾ قيد نہ ٿو ڪري سگهجي. مطلب تہ ذاتي راءِ جي اظھار جي آزادي ۽ گهڻ رخيت ھن جا اھم عنصر آھن.
جيئن تہ پوسٽ ماڊرنزم کي هڪ پيچيدہ ۽ گهڻ رخي ثقافتي ۽ دانشورانہ تحريڪ سمجهڻ وڌيڪ صحيح آهي، ان ڪري ان کي ڪنھن ھڪ بانيءَ تائين محدود ڪرڻ اجائي ڳالھ آھي. ھن سوچ، تحريڪ، نظرئي ۽ فلسفي جي ترقيءَ سان لاڳاپيل ڪجهہ اهم شخصيتن ۾ فريڊرڪ نيٽشي (1844-1900)، مارٽن هيڊيگر (1889-1976)، لڊوِگ وِٽگنسٽائين (1889-1951)، جيڪس ڊيريڊا (1930-2004)، جين فرانڪوئس ليوٽارڊ (1924-1998)، مائيڪل فوڪالٽ (1926-1984)، گليس ڊيليوز (1925-1995) ۽ جين باڊري لارڊ (1929-2007) شامل آهن.
پوسٽ ماڊرنزم صرف هڪ فلسفيانہ تحريڪ ناهي ۽ نہ ئي فقط پنھنجي شعبي تائين محدود آهي، ان ڪري ان جو اثر ٻين شعبن جھڙوڪ فن، فن تعمير، ادب، فلم ۽ ثقافتي اڀياس ۾ ڏسي سگهجي ٿو. هتي پوسٽ ماڊرنزم کي چڱيءَ ريت سمجهڻ لاءِ ان جون ڪجهہ اهم خاصيتون نظر مان ڪڍڻ ضروري آھن.
• شين ۽ نظرين جي باري ۾ شڪ: پوسٽ ماڊرنزم عظيم ۽ وسيع نظريات يا metanarratives کي رد ڪري ٿو، جيڪي هر شيء جي وضاحت ڪرڻ جي دعويٰ ڪن ٿا. ان جي بدران، اهو انساني تجربن ۽ محسوسات جي تنوع ۽ مختلف نقطہ نظرن يا انھن جي ڪثرت تي زور ڏئي ٿو.
• مطلق سچائي جو رد: پوسٽ ماڊرنزم ان تصور کي چيلينج ڪري ٿو تہ دنيا ۾ هڪ ئي واحد ۽ معروضي سچائي آهي، جنھن تائين فقط منطق، استدلال يا تجرباتي مشاهدي (سائنسي طرز عمل) ذريعي پھچي سگهجي ٿو. ان جي رد م ھي نظريو اهو دليل ڏئي ٿو تہ سماجي سچائيءَ کي مختلف حالتن، واقعن ۽ تناظرن ۾ ٻولي ۽ گفتگو ذريعي تعمير ڪيو ويندو آهي، تنھن ڪري سچائي ھميشہ موضوعي ھوندي آھي ۽ ڳالهائيندڙ جي تناظر ۽ نقطہ نظر تي منحصر ھوندي آھي.
• ثقافتي تناظر تي زور: پوسٽ ماڊرنزم نظريو اھو تسليم ڪري ٿو تہ مختلف ثقافتن جا پنھنجا الڳ قدر، عقيدا، روايتون، رويا ۽ عمل آهن، جن کي اخلاقيات جي عالمي معيار سان قطعي طور پرکي نٿو سگهجي. اهو نقطہ نظر مختلف ثقافتن سان رواداري ۽ احترام جي بنيادي رويي ۽ عمل جي حمايت ڪري ٿو.
• جزئيات بيني ۽ طنز: پوسٽ ماڊرنزم نظريو جزئيات ۽ انھن ۾ ٽڪراءَ، غير تسلسل ۽ گهڻائي يا گهڻ رخائي کي تسليم ڪندي وڏي پيماني تي ھڪ مربوط ۽ متسلسل موضوعي سچائي جو پڻ انڪار ڪري ٿو؛ ۽ ان نظريي ھيٺ غالب سياسي ۽ ثقافتي نقطہ نظر جي باريڪين، تضادن ۽ حدن کي بي نقاب ڪرڻ لاءِ اڪثر ڪري ذاتي سوچ ويچار، طنز، مزاح، ٽوڪ ۽ طعني جو استعمال ڪيو ويندو آهي.
• ثقافت کي هٿي وٺرائڻ: پوسٽ ماڊرنزم روزمره جي مشھور لاڙن، ثقافتن ۽ جشنن ملهائڻ جي تائيد ڪري ٿو پر ڪنھن بہ غالب سياسي طبقي يا اشرافيہ جي مخصوص ثقافتي لاڙن ۽ قدرن کي رد ڪري ٿو. ان مقصد لاءِ دنيا جھان جي مختلف ثقافتن ۽ قدرن کي جديد ذرائع ابلاغ وسيلي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين پھچائڻ ۽ مختلف ثقافتن سان سلهاڙيل ھنرمندن جي ھنرن ۽ تخليقڪارن جي فن پارن ۽ ڪتابن جي ترويج ۽ مشھوري سان گهڻ رخي ۽ گهڻ رنگي دنيا جي تشڪيل ھن نظرئي جو ھڪ اھم اھڃاڻ ۽ مقصد آهي.
• گهڻ شعباتي لاڳاپو: پوسٽ ماڊرنزم مختلف شعبن ۽ موضوعن جي وچ ۾ ھٿراڌو حدبندي جي ڇڪيل لِيڪن کي نہ ٿو مڃي. ان ڪري آرٽ يا فنون لطيفه، ادب، فلسفي ۽ ثقافت جي مختلف اڀياسن ۽ تجربن بابت تحقيق ۾ تعاون جي حوصلا افزائي ڪري ٿو. ھي نظريو مختلف ثقافتي رجحانن کي سمجهڻ ۾ انھن جي اندروني حوالن ۽ واقعن جي اهميت تي زور ڏئي ٿو.
ھتي پڙھندڙ اھو نہ سمجهن تہ ھي فلسفو سائنس جي دريافتن، ايجادن ۽ اخترائن جي سراسر نفي ٿو ڪري، پر ھن جا حامي اھو ضرور چون ٿا تہ سائنس، خاص طور سماجي سائنسي لقائن، ۾ مڪمل معروضييت (Objectivity) ناممڪن آھي. ٻيو تہ ڪائنات کي سمجهڻ جي حوالي سان فقط سائنسي نظريو ئي قابلِ قبول نہ آهي پر ٻيا طريقا جھڙوڪ ذاتي ڪشف ۽ روحانيت وغيرہ پڻ اھميت رکن ٿا. ان کان سواءِ انھن جو اھو بہ مؤقف آھي تہ سائنس انسان کي فقط ترقي جا رستا نہ ڏيکاريا آهن پر ان جو غلط استعمال دنيا کي تباهيءَ ڏانھن پڻ وٺي وڃي رھيو آھي. ان ڪري دنيا توڙي ڪائنات جي تصور ۽ تصوير کي بھتر طور سمجهڻ لاءِ ھڪ کان وڌيڪ طريقا ۽ رخ موجود آهن. ھن تنقيدي نظرئي جا حامي چون ٿا تہ غالب سياسي ۽ ثقافتي طبقا ٻوليءَ ۽ ذرائع ابلاغ کي پنھنجو ھٿيار بڻائي پنھنجا بيانيہ ڦھلائي رھيا آھن.
مجموعي طور تي، پوسٽ ماڊرنزم سماجي شين ۽ لقائن جي مستحڪم معنائن ۽ قدرن جي روايتي تصور کي للڪاري ٿو، ۽ ثقافتي شڪلين، لقائن ۽ گفتگوئن تي گهڻ رخي ذاتي ۽ تنقيدي نظر وجهڻ جي حوصلا افزائي ڪري ٿو.
(ڊاڪٽر محمد الياس ڀٽو جي ڪتاب ’دنيا جا مشھور فلسفا‘ تان ورتل)
