ليکڪ ۽ پروفيسر اڪبر احمد جو هي ڪتاب 2008ع ۾ انگريزي ۾ڇپيو، جنهن کي شفقت قادري سنڌيءَ ۾ “داراشڪوه ۽ اورنگزيب: تصوف ۽ انتهاپسندي“ جي عنوان هيٺ سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو ۽ ڪجهه مهينا پهرين روشني پبليڪيشنز وارن ڇاپي پڌرو ڪيو.
ڪتاب بنيادي طور تي وچين دور جي هندستان جي تاريخ جي ٻن اهم شخصيتن شهزادي دارا شڪوه ۽ شهنشاهه اورنگزيب جي وچ ۾ نظرياتي تڪرار جو ڊرامو آهي. ٻئي هڪ ئي پيءُ جا پٽ آهن، پر ٻئي هندستاني سماج ۾ هڪ ئي وقت موجود سوچ جي ٻن الڳ ۽ متضاد وهڪرن جي نمائندگي ڪن ٿا. مذهبن جو اتحاد ۽ پرامن روشن خيال، ترقي پسند ۽ کثرت پسند سوچون. ٻئي طرف مذهبي سچائي جو علمبردار، قدامت پسند ۽ توحيد پرست مذهبي نظريي کي قائم رکڻ لاءِ. پهرين ٽولي جو نمائندو شاهجهان جو وڏو پٽ دارا شڪوه آهي، جڏهن ته ٻئي گروهه جو نمائندو سندس ننڍو پٽ اورنگزيب آهي. شهزادو دارا شڪوه مذهبي تعصب ۽ تعصب تي ڀروسو نٿو ڪري. هو مختلف مذهبن ۽ مذهبن ۾ هڪجهڙائي ڏسي ٿو. هن وٽ هر مذهب لاءِ احترام جا جذبا آهن. جڏهن ته ٻيو، ان جي برعڪس، ڪنهن مذهب جي صداقت ۽ سربلنديءَ لاءِ ٻين مذهبن کان گهٽ ۽ گهٽ هجڻ کي ضروري سمجهي ٿو. ساڳئي وقت هن مذهب کي ٻين مذهبن جي ويجهو آڻڻ جو رويو به شريعت جي خلاف آهي ۽ ان جي الڳ حيثيت قائم رکڻ تي پورو زور ڏئي ٿو. هڪ مذهب ۽ سماج جي روين ۾ ترقي پسندي جي نمائندگي ڪري ٿو جڏهن ته ٻيو رجعت پسندي جي نمائندگي ڪري ٿو.
دارا شڪوه جو مقدمو 17 صدي جي مغل شهنشاهه شاهجهان جي وڏي پٽ جي ڪهاڻي ٻڌائي ٿو. وارث ظاهري طور تي، دارا شڪوه هڪ عالم اسڪالر آهي، جيڪو مختلف عقيدن جي اتحاد ۾ پختو عقيدو رکي ٿو: هندويت، اسلام، سک، عيسائيت ۽ يهوديزم. هر مذهبَ لاءِ وٽس احترام ڀريا جذبا آهن.
دارا شڪوه انساني تناظر ۾ مذهبي تشريح جي پيچيده مسئلن کي اجاگر ڪري ٿو. جيتوڻيڪ وقت جو فريم چار صديون اڳ جو آهي، ان جو متن اڄ جي پڙهندڙن لاء بلڪل مضبوط آهي.
جڏهن ته اورنگزيب ان جي بلڪل برعڪس هڪ مذهبَ جي صداقت ۽ سربلنديءَ لاءِ ٻين مذهبن کي نيچو ڏيکارڻ ضروري سمجهي ٿو. هڪ مذهبَ ڏانهن ۽ سماجَ ڏانهن رَوش جي خيالَ ۾ ترقي پسنديءَ جي نمائندگي ڪري ٿو جڏهن ته ٻيو رجعت پسنديءَ جي.
دارا شڪوه بہ عشق، پيار کي انسان جي سمورين روحاني بيمارين جو ويڄ ڪوٺڻ جو ڪُفر ڪيو هو.
دارا ۽ اورنگزيب جي سڀاء ۾ بنيادي فرق ھي هو تہ اورنگزيب سپاھ گيري ۾ ڀڙ جيڏهن تہ دارا تصوف، ويدانيت جو ماھر ھو. اورنگزيب کي صوفي، ويداني شاعري سنگيت سان ايتريقدر نفرت ھئي جو جيڏهن سندس ڌيءَ زيب انساء فقيراڻي رنگ ۾ رنڱيل شاعري ڪئي تہ کيس قلعي ۾ قيد ڪرائي ڇڏيائين۔ ويهن سالن جي قيد کانپوءِ سونهن، سچ جي هِن شاعره 1702 ۾ قيد ۾ئي دم ڏنو.
ٻنهي جي تڪرار ۾ آخرڪار سياسي طور تي فتح اورنگزيب کي ٿئي ٿي. دارا شڪوه جنگ هارائي قيدي بڻجي ٿو ۽ مٿس مقدمو هلائي، “مرتد“ (اسلامَ کان ڦري وڃڻ) قرار ڏئي ڦاهي ڏني وڃي ٿي.
زير نظر ڊرامي ۾ ان مقدمي تي گهڻو بحثُ آ. جنهن ۾ هڪ ڪٽر رجعت پرست قاضيءَ آڏو هڪ سرڪاري ڪارندو دارا شڪوه خلاف مرتدد هجڻ جو مقدمو پيش ڪري ٿو. ٻه شاهدَ آڻي ٿو. هڪ هندو ۽ ٻيو سک. ٻنهي کان باسرائي ٿو ته شهزادي هندو ڌرم ۽ سک مت جي ڳَرَ ۽ جوهرَ اندر ساڳي اسلامَ واري صداقت ڏسڻ جو “ڏوههُ“ ڪيو آهي. سکن سان شهزادي جي روادرانه سلوڪَ کي سياسي طور تي غلط رنگُ ڏيئي پيش ڪري ٿو. آخرڪار ملزم مرتد هجڻ جو مجرم ثابت ٿي ٿو.
ان مقدمي جا ڊائلاگَ ڏاڍا زبردست لڳا. سرڪاري قاضي جو دائره واردات اڄوڪي سماجَ ۾ رجعت پرست وارو ساڳيو آ. جنهن هيٺ غلط تعبيرون ڪري ترقي پسندي ۽ روشن خياليءَ کي ڦاسائي منجهائي مٿس ڪفر جي فتوائون ڏنيون وڃن ٿيون.
ڊرامي ۾ شهزادي دارا جي تمام گهڻي بيباڪي ۽ بي خوفيءَ سان، نهايت ڌيرج، تدبر ۽ فهميدگيءَ سان وحدت اديان ۽ رواداريءَ تي ٻڌل متصوفانه نقطه نظر جي به ڏاڍي سادي ۽ سليس انداز ۾ ڪمالَ جي اُپٽار ڪئي وئي آهي.
انهن ڪردارن کان علاوه ٻين منظرن ۾ شهزادن جي ٻن ڀينرن؛ جهان آرا ۽ روشن آرا جي ڪردارن تي پڻ روشني وڌي وئي آهي. جنهن ۾ وڏي ڀيڻ جهان آرا شهزادي دارا جي سوچَ ۽ فڪرَ جي ويجهو ته ننڍي ڀيڻ روشن آرا وري اورنگزيبَ جيان سخت رجعت پرست طور نظر اچي ٿي. بلڪ ڪن جاين تي اورنگزيبَ کان به ٻه رَتيون اڳتي. ڇو جو اورنگزيب به دارا جي موتَ جي رحمَ جي اپيل بابت ٿورو جهڪاءُ ان پاسي رکندي نظر اچي ٿو ته موتَ جي سزا کي عمر قيد ۾ بدلائجي. پر روشن آرا وٽ بنهه نرم گوشو ناهي. بلڪ ڀاءُ کي ڀاءُ جي خلاف ڀڙڪائي شهزاده دارا کي مارائڻ ۾ وسان نه ٿي گهٽائي.
آخر ۾ اورنگزيب جي ڌيءُ زيب النساءُ پڻ اهم ڪردار طور اڀري ٿي. جيڪا پنهنجي پيءُ بجاءِ پنهنجي چاچي دارا شڪوه جي نظرياتي ۽ فڪري واٽَ وٺي ٿي ۽ پڇاڙيءَ ۾ ان جو انتُ به قيدي ٿي رهڻ ٿئي ٿو. ڇو جو اورنگزيبَ وٽ آزاد خياليءَ لاء مذهبي رواداري لاءِ ڪا به گنجائش ناهي.
نوٽ: ڪا بہ لکڻي ليکڪ جي خيالن تي ٻڌل ھوندي آھي. سنگت ميگ جو ان سان متفق ھجڻ ضروري ناهي.
