هڪ ڏينھن شام جو اسين چار يار ٺاڪ ڦاڪ ڪري، ٺھِي ٺُڪِي ڪاليج مان ٿيندا، ايلفيءَ ۾ گهمڻ وياسون. ڪارا چشما، ڪاريون پتلونون، اڇا بُوٽ ۽ شِينھن گهوڙَي واريون قميصون، وارن جا موڙ مٿي تي لُڏندا پئي آيا. ڪنھن کي به مَٽ ثاني ڪونہ ٿَي سمجهيوسين. ڊاڙ ٺڪاءَ هڻندا، آئَي وئَي تي ٽوڪون ڪندا، ٽھ ٽھ ڪندا ٿي وياسون. زمين تي پير ئي نہ ٿَي ٽِڪيو. ڌرتي کي ڌوڏيندَي، آسمان تائين پهچندَي اچِي ايلفيءَ ۾ ٺڪاءُ ڪيوسين.
گهڻيئي اسان جھڙا شريف زادا اتي ڊَيل وانگر پئي ٽِليا. ٽانءَ ۽ ڦُونڊ ۾ هڪ ٻئي جي ڪپڙن ۽ وارن تي رشڪ کائيندا، هڪ دوڪان کان ٻئي هنڌ اچي ڪارنر تي بيٺاسون. اچي ڳالهين ۾ ڇٽاسون. ٽائيَن، ڪوٽن، جئڪيٽن ۽ ڪَٽنگ جي ذڪرن کي ولوڙي، اچي موٽرن تي پياسون. قيصر، ڪيڊلڪ، بيوڪ ڪانہ ڇڏي سون. پنجونجاھ، ڇاونجاھ جي ماڊل تي اچي بحث ڇِڙيو. وڏي دلچسپيءَ سان پنهنجي علم جو اظھار ڪيوسين. اچي هڪ ٻئي سان اٽڪياسون. چَي، ”هل ڙي ٻُڌُو! توکي ڪھڙي خبر. مان اڃا هاڻي هڪ آمريڪن رسالي ۾ ڇاونجاھ جي ڪيڊلڪ جو اشتھار ڏِسيو ٿو اچان!“ گهڻو ئي ڦنڊياسون ۽ ڦوڪياسون، اُڀامياسون ۽ سُڄياسون. نيٺ ناچ گهرن ۽ ڪلبن جو ذڪر نڪتو، ”هاءِ ڙي آمريڪا! لائيف اتي آهي. پر يار هي ’پال رابسين‘ ڇا آهي؟ ڪنهن فلم جو نالو ٿو ڀانئجي. پوءِ ڀلا آمريڪا ۾ ان تي بندش ڇو وڌي اٿن؟“ پنهنجي اڻڄاڻائيءَ تي ويچار ڪرڻ مناسب نهث ڄاتوسين.
”سئنيمائن ۾ رکيو ڇا آهي؟“ نفرت کان نَڪ چِٻو ڪيوسين. ”ٿرڊ ڪلاس ماڻهو اچيو گڏ ٿين. مخصوص سوسائٽي هئڻ کپي، ڊريس جي پابندي هئڻ کپي.“ مون انهن ڳالهين تي زور ڏنو. ڊانس ڪئبري، لمي گور ۽ ميٽرو پول جي ڳالهين ۾ هڪ ٻئي کان گوءِ کڻڻ جي ڳڻتيءَ اچي ورتو. رَمڀا سَنڀا، فاڪس ٽراٽ جا نالا کنياسون. حقيقت ۾ اسان کي پُورو قدم کڻڻ خير ڪو ايندو هو، پر تڏهن بہ اهڙي ڀُوڪپائي ڪيئن ظاهر ڪبي؟ پوءِ تہ ليڊي پارٽنر جي ڳالھ نڪتي. آها! عورتن جو ڇا ڇا ذڪر نہ ڪيوسين. سندن انگ انگ کي ياد ڪيوسين. مائن ڀينرن کي تہ عزت ڏيندا هئاسون ، پر هر ڪا عورت ماءُ ٿورو ئي هئي! بس، بوھري بازار وڃڻ جو خيال ٿيو.
کوڙ ساريون عورتون، ننڍيون وڏيون ٻارڙن کي ساڻ ڪيون گهرن ۽ ٻچن لاءِ ضرورت آهر خريداريءَ ۾ رُڌل هيون. پئَي دوڪانن تي چڙهيون ۽ لٿيون. چِچ مِچ ڪنديون، ٽھڪڙا ڏينديون ٿَي ويون. ڪمبخت ڪيڏيون نہ دلفريب آهن! ڪنهن موهڻيءَ سان اکيون ملائي، منهنجي دل ۾ هڪ افسانو ٺھي ٿَي ويو، جنهن جو ’هيرو‘ مان ٿي بڻيس ۽ ’هيروئڻ‘ ان پدمڻيءَ کي ٿَي ڪيم. پر هي بي وقوف ڪيڏيون نہ بيقدر آهن، کنگهن بہ ڪونہ. مئنرليس! يورپ ۽ آمريڪا جون ڪيڏيون نہ فضيلت ڀريون آهن، ضرور اينڪريج (encourage) ڪنديون.
اسان جو هڪ دوست ڏاڍو فاروَرڊ آهي. جهٽ ۾ ڪُلھو گسائي، کڻي ٻَٽُون کولَي، دڪان وارَي کي چيو ڏي، ”اسين تهث هر قيمت ڏيڻ لاءِ تيار آهيون.“ پر يار عورتون بہ اهڙيون مڪريل آهن، جو خدا پُڄين! ڄڻ تہ وڏيون شريف زاديون آهن. اهڙيون آهن تہ گهر مان سينگار ڪري نڪرن ڇو ٿيون؟ سينگار تہ اسان بہ ڪيو هو، مان ڪياڙي کنھڻ لڳس. خير تڏهن بہ مڙد، مڙد آهي. پاڪستان ڪونہ سڌرَي. هاءِ ڙي يورپ ۽ آمريڪا! يار ڏاڍي فاسٽ لائف آهي اُتي. هر ڪو سمارٽ آهي. هتي تہ رڳو ٻوگهلا ۽ ٻُڌُو اچي ڦاٿا آهن. مسلمان تہ ائين ئي دقيانوسي آهي.
مان دوستن کي وٺي ڪرستان محلي ڏي ويس، پر يار هتي جو ڇوڪريون تہ اکيون ڦوٽارڻ ۽ کتيون ٻُـڌائڻ لڳيون. چَي، ”مائينڊ يوئر اون بزنيس!“ هُونھ! بيوقوف ڇسيون، ڀلا اسان ۾ ڪهڙي گهٽ هئي؟ پڙهيل ڳڙهيل، شريف خاندان جا اَپٽُوڊيٽ.. اڃا ڪو ڦاهو کپين؟ هونھ! منهنجو معيار انهن کان گهڻو مٿي آهي. اسين پڙهيل آهيون، ڄاڻُو آهيون، پارکو آهيون، منهنجا مائٽ جاگيردار آهن، وزير آهن، سِي ايس پي آفيسر آهن. سيڪريٽري آهن ۽ سفير آهن. مان بہ جلد ئي هنن جهنگلي ماڻهن مان نڪري، ٻاهرين ملڪن ۾ سرڪاري آفيسر ٿي ويندس. اسين اوچي ڳاٽ سينڍون وڄائيندا، پنهنجي شخصيت ۾ گم سم، ٻين تي نفرت کائيندا، وري اچي ايلفيءَ ۾ نڪتاسون.
اسين ڪيترو نہ اوچا ۽ مٿانھان هئاسون ٻين ماڻهن کان! جاهل، بدتميز، گدلا. غليظ… هڻي اسان جي ملڪ جي صحت خراب ڪري ڇڏي اٿن، سدائين بيمار، ڪم ڪرڻ کان ٻَرو پيو چڙهندن. بڪواسي، جهڳڙالو، جهنگلي ڪنهن جاءِ جا! شڪر جو پاڻ ۾ ئي ڄُنڊا پَٽ لڳي پئي اٿن، نہ تہ هڻي اسان جي سڌريل سوسائٽيءَ کي ڊانوا ڊول ڪري ڇڏين. اسان جي حڪومت، جيڪا اسان کي ولايت موڪلي، ۽ واپار جو پرمٽون ڏئي ٿِي، تنهن جا هُو تہ تختا ڪڍي ڇڏين. گونڊا، لوفر، ڇيڻن ڄاوا، ڇيڻن ۾ نپنا، گڏھ، سڀني کي واڙي ڍڪ ۾ ڏيئي ڇڏجي. بلڊي سولئينس!
ڏسو تہ سھي، اسان جون مٿن ڪيتريون نہ مھربانيون آهن. ڪارخانا کولي کين ڪم سان نہ لڳايون تہ هوند مرِي ڳرِي وڃن. کين هارِي ڪري نہ رکون تہ تباھ ٿي وڃن. اسان لاءِ هاري ۽ مزور ڪو کُٽا آهن! جيستائين اهي ڪمبخت بُکيا آهن، تيستائين هاري مزور کوڙ. هڙتال ڪري ٿا اسان کي ڊيڄارين! اسان کي ڇاهي، اسين پڇاڙي ڪارخانا بند ڪري پنھنجو سرمايو کڻي ولايت ۾ وڃي وهنداسين. هن ملڪ سان اسان جو ڪو نڪاح تہ ڪونھي، اها اسان جي مٿن ڪيڏي مھرباني آهي، جو هـھڙي ملڪ ۾ پنهنجا قيمتي دماغ ۽ پيسا لڳائي کين جيئرو رکي رهيا آهيون. مرضي پوي تہ کين جيلن ۾ بند ڪري گوليون هلائي سندن بُڻ ٻچو ناس ڪري ڇڏيون. اسان جا سائنسدان زهري گئس ۽ ايٽم بم پيدا ڪري چڪا آهن. اها اسان جي مھرباني نہ آهي جو اسان اهڙا اوزار ڪم نٿا آڻيون! جڏهن مٿن رڳو گوليون پئي هليون تہ ڪيئن نہ ٿي ڀڳا، وڏا آيا آهن رستم جا پُٽَ! هليا آهن حق وٺڻ. گيدي!
مون سان سڀ دوست شامل راءِ هئا. اسان سندن گيدپڻي تي وڏا ٽھڪ ڏيئي کِلياسين. دل ۾ آيم تہ اهڙو ڪو ڍور منهنجي سامھون اچي تہ مُنڍي مروڙي رکانس. جلد پنهنجن ڪپڙن ۽ پنهنجي پوزيشن جو خيال آيم. انهن گندن کي هٿ لائڻ به بيعزتي! ڪير انهن سان ميل جول رکندو؟ ماڻھوءَ جي تہ بُوءِ ئي ڪونھين.
اسان جون نظرون وڃي هڪ فقيرياڻيءَ تي پئيون. جِست جو وڏو وٽو هٿ ۾ کنيون، اگهاڙو ٻار ڪڇ تي لڙڪايو، ڊوڙِي ڊوڙِي پئَي آئَي وئَي جو اڳ ورتائين. وار اَڻڀا، لِڱ ميرا، ڪپڙا ڦاٽل، پَڙو کٿل. هئي ننڍي نيٽي! منهنجا دوست چَپ چَٽڻ لڳا. ميري چولي، کير لڳڻ سبب سڻڀي ۽ گري ٿي پئي هئي. جهوني پُراڻي چولي، کير ڏيندڙ ڇاتيءَ جي شدت اڳيان بي وس ۽ مجبور ٿي لڳي. ڪٿان ٿيون اهي نڀاڳيون ايترو کير آڻين؟ سو بہ بُک تي! اسان جي سڌريل عورتن وٽ تہ سدائين کير جي ٻاڙائي- ’جو کير گهڻو ڏي، سو تہ ڀلو چئبو، مَينھن بہ پيار سان ڪيئن نہ کير کڻي لاهيندي آهي.‘ اهو خيال ايندي ئي مان البت مُنجهي پيس. کير ڪھڙي نہ چڱي شئي آهي. هي عورتون ڪيئن نہ رَت کي ڦيري کير ڪريو ڇڏين. حياتي ڏيندڙ کير! نر تہ بيڪار آهي. رڳو چَري کائي وتَي سانَ وانگر زيان ڪندو. مان جلد ئي پاڻ سنڀالي ويس. هي پينو ۽ مفلس تہ جانورن کان بہ پري آهن. ماڻھوءَ جا تہ ڦَر ئي ناهن. شيطان جا ڇاڙتا!
اها ميري گدلي فقيرياڻي ڦيرو ڏيئي، اچي اسان جي اڳيان بيٺي، ”بابُو صاحب پيسو!“
مار پويس چڱي ٺاهوڪڙي هئي! آواز ته ڪھڙو هئس! سانوري پر سندس وڏيون ڪاريون اکيون ڏاڍيون وڻندڙ هيون. پِنبڙ ته غضب جا هئس. ڪيئن نہ پئي انهن کي هيٺ مٿي ڪيائين.
جواني سندس انگ انگ ۾ پئي ڦٿڪِي، سندس ميرا لِڱ ڪيڏا نہ چڱا هئا. وات ۾ پاڻي ڀرجي ٿَي آيو. سندس ٻار مون کي اصل نہ وڻيو. ڪِنو گدلو. ڌٻي جھڙي شڪل، چَپ بي ڊولا، اکيون چِنجهيون، نڪ بينو، سنگهہ پئي وهيس. ڪِيچڙ ۾ پيدا ٿيل ڪِينئُون! مون کي ڏاڍي بُڇان آئي. موڳو، ڇسو، گڏھ جو اولاد ضرور پِيءَ تي ويو هوندو. بلڊي سُوائين! مون نظرون ماڻس تي وڌيون.
اسان جي فاروَرڊ دوست کانئس سوال ڪيو،
”تون پِنين ڇو ٿي؟“
”ڇا ڪجي صاحب؟“ هن سڌو سولو جواب ڏنو.
”تنهنجو مڙس ڪٿي آهي؟“
”منهنجي شادي ڪانہ ٿي آهي. بابُو صاحب، پيسو!“
اسان جي اکين ۾ شرارت ڀرجي آئي. سڀ مُشڪڻ لڳاسين، ”پوءِ تو هي پُٽ ڪٿان آندو؟“
هن ڪنڌ لاڙي نماڻين اکين سان اسان ڏي نهاريو، ”اها اوهان صاحبن جي مھرباني آهي، بابُـو صاحب!“
اسان کي ڄڻ تہ ڪنهن ٿڦڙ هڻي ڪڍي، ڪپڙا لاهي وڌا، ننگو ڪري ڇڏيو. مٿي ۾ ڦيريون اچڻ لڳيون تہ اسين بہ بدبو دار گند ۾ سرڪندڙ ڪينئان هئاسون، سُرهاڻ مان بي خبر، انڌا، ٻوڙا، جھل جا ابا!
