مريم ڏاڍي وڻندڙ ھئي. سڀ کي چوندي ھئي، ”ماما!“ پنجن ڇھن سالن جي ٻارڙي ھئي. وار ڪڪا، گلابي رنگ ۽ ننڍڙيون ٻانھون، اھڙيون گول ۽ وڻندڙ جو ڇا ڳالھ ڪجي۔۔ پير اگهاڙا، مٿو اگهاڙو، سنھڙي پوتي ڳچيءَ ۾ وجهيون پيئي ڊوڙندِي، کِلندِي ۽ کڙڪندِي ھئي، جھڙو فونو.. ڪنھن کان نه ڊڄندي ھئي. ڊوڙندَي ڊوڙندَي ڪنھن کي پٺيءَ ۾ مُڪ ھڻي ويندي. وٺي ٽھڪڙا ڏيندي. سڄي پاڙي لاءِ وندر ھئي. سڀ کيس چيڙائيندا ھئا، چوندس، ”ممڙي!“ ھوءَ وري وات چٻو ڪري، اکيون ٿرڏائي، چيلھ تي ھٿ رکي، چوندي، ”ممڙا!“
دوڪان ڄڻ ڳوٺ جي اوطاق ھو، جيڪو ڪم کان واندو ٿيو، سو اچي دوڪان تي ويھندو ھو. ڪو صندل تي، ڪو کٽ تي، ڪو ٻير جي ھٺيان پَٽ تي. ڪنھن کي چِٻي لوهي ڪرسي ھٿ ايندي، ته ڪو سِر ھيٺان ڪري ويھي رھندو. پوڙھا حقي تي، ته ننڍڙا ٻِيڙين تي پيا کنگهندا ۽ کانگهارا اڇليندا. ڪي گهڻي ڪم جا نِپوڙيل، ته ڪي ڳڻتين جا ڳاريل.. ڪنھن جو رت چوسيل ۽ رڳون ڦونڊيل ۽ ڪي وري اڻپوريءَ خوراڪ جي ڪري ڪٻاٽيل.. ڪنھن جا ڀِرون پورالن وانگر مٿي ڇڪيل ھوندا، ڪو ڪاوڙيو ايندو، ڪو بيگر وھي آيو ھوندو، ته ڪنھن تي تازي پوليس جي سمن آئي ھوندي.. ڪي بنا ڳالھ جي پيا کِلندا ۽ ٽوڪون ڪندا، ۽ ڪي ھِيسيل ڪُوئي وانگر اکيون پيا مِچڪائيندا، ڪي ته نفرت مان ڪنڌ پاسيرو ڪيو، پُٺيرا ويٺا ھوندا، ڄڻ ته جيڪي ٿئي پيو تنھن سان واسطو ئي ڪونه اٿن.
مَمڙي سڀني لاءِ بنا پئسي ناٽڪ ھئي. ڪنھن موڙھل جي منھن ۾ جُوھ وجهي وٺي ٽھڪ ڏيندي. ڪڏھن ڪنھن ڪاوڙيل جي ڪلھن تي ٽپو ڏيئي وٺي لوڏيندي. ڪڏھن لِڪي لِڪي ڪنھن جو نڪ کڻي جهلندي. سڀ ڏند ٽيڙي وٺي کلندا، ممڙي وٺي ڀڄندي. جنھن سان حرڪت ڪئي ھوندائين، تنھن جو ھوريان ھوريان پاسو اچي وٺندي، چَي، ”ماما پئسو ڏي!“ جي پئسو نه ھوندن ته به پنھنجي کنڌَي کيس شيء وٺي ڏيندا.
سندين وڏين دلين تان ڄڻ ته ڪو ڳورو بار ممڙي پنھنجي ننڍڙن ھٿن سان ريڙھي کڻي پري ڪندي ھئي. ممڙي ھار اصل نه مڃيندي ھئي. جي ڪو پئسو نه ڏيندس ته چوندي، ”ماما جونءِ ڪڍانءِ!“ پوءِ ته پنھنجن ننڍڙن نھن سان وار پٽي ڪڍنديس. ڪو دڙڪو ڏيندس ته ويچارا ڪڍندي، خالي ھٿن سان الرون ڪندي، پڇاڙيءَ روئي به وھندي. جنھن وقت چَپ ٻاھر ڪڍي، ھٿ اک تي رکي سُڏڪا ڀريندي ھئي ته ڳوٺاڻن جي رُکي، ٺوٺ زندگيءَ جي سموري محبت گڏ ٿي اُڇلون ڏيندي ھئي. ممڙيءَ کي بي اختيار جهلي، ھوا ۾ جهپي کڻي ھيٺ رکندس. ممڙي شرمائجي، مشڪندي ۽ پرچائيندڙ کي ھوريان ٿڦ ھڻي ڪڍندي. اھو سندس فتح جو اظھار ھو.
پيءُ لاءِ ته بي بھا خزانو ھئي. ماٺ ڪيو ويٺو مشڪندو ۽ خوش ٿيندو ھو. ٻين جي چوڻ تي پيءُ کي به چيڙائيندي ھئي. کيس ڌڪ ھڻندي، نڪ پٽيندي ۽ ويچارا ڪڍندي ھئي. جي پِڻس ڪاوڙجي شوڪي نھاريندس ته ڊوڙي وڃي ڪنڌ ۾ کيس چنبڙندي ھئي. سندس ھار مڃڻ جي اھا خاص نشاني ھئي. پيءُ کي به چوندي، ”ماما!“
پيرل شاھ ڪو شھر جو چڱو مڙس ڪونه ھو پر سڀ کيس سائين پيرل شاھ چوندا ھئا، سيد جو سڏائيندو ھو! ڳوٺ جي پرئي مڙس کي ته ڪو ليکيندو ئي ڪونه ھو. ھُو غريب پنھنجي مٿي کنھڻ ۾ پورو ھو. پيرل شاھ کي ڄڻ سرڪار دو جھان وٽان سرٽيفڪيٽ مليل ھو ته تون افضل ۽ اعليٰ آھين. بوکڙو مُلا به سندس ھٿ چمندي ڏاڙھي پيا ڏڪائيندا ھئا. عام رواجي ماڻھو ته سندس موچڙي سٽيا ھئا. سڀني جو ڪم ھو کيس ’پيرين پوڻ‘ . سندس ڇِڊي ۽ بي ڊولي ڏاڙھي کاڏيءَ طرف وريل ھوندي ھئي. سدائين سُرمو پائَي تيل ھڻي نڪرندو ھو. ڪنڌ مٿي جهلي، پولھ ٻاھر ڪڍي، ٻانھن جي لوڏ سان پاڻ کي ڌڪيندو ھلندو ھو. سپاٽي جي کُڙي پير سان ٺڪاءُ ڪندي ايندي ھئس. ڪنڌ مٿي ھوندو ھوس پر اکيون نَور وانگر ڦِرنديون اينديون ھئس ته ڪو مون تي کلي ته ڪونه ٿو.
شاھ لنگهندو ھو ته ممڙي به ماٺ ٿي ويندي ھئي. سندس وڃڻ کان پوءِ ڪنڌ مٿي ڪري، پير مٽيءَ سان گَسائي، ٻانھن کي پوئتي سَٽي، ڌُڏڪ ڌُڏڪ ڪري ھلي ڏيکاريندي ھئي. جي شاھ ڪنڌ ورائَي پوئتي ڏسندو ھو ته منھن ڦيرائي وات تي ھٿ رکي کِل کي روڪيندي ھئي. ان وقت سندس شرارت ڏسڻ وٽان ھوندي ھئي.
اڄ ممڙيءَ ويچاريءَ کي پئسو ڪو نه مليو ھو. پريان پيرل شاھ پئي آيو، پھريائين ته ھيسجي وئي پر پوءِ ٻانھن سڌي ڪري، ننڍڙو ھٿ وڌائي، ڪنڌ لاڙي، ايلاز سان چيائين، ”ماما پئسو ڏي!“
شاھ کي ڄڻ ته ٿاٻو اچي ويو! ٻانھون لوڏيائين، مٿو لوڏيائين، ڪنڌ اڃا به مٿڀرو ڪيائين. ”ماما!“ شاھ کي گِڦ وھڻ لڳي، باھ ٿي ويو، ”ڪتي جي ڌيءَ… تنھنجي ته…“
ممڙي ھار مڃڻ تي ھريل ئي ڪونه ھئي. ھڪدم ٺونشو ٺاھي، ھيٺئين چپ کي چڪ ھڻي، اکيون ڦوٽاري بيھي رھي. چيائين، ”ممڙا!“
پر اڄ سندس مقابلو ڪنھن ٻئي جانور سان ھو. بگهڙ واري رومڙ ڪيو سڌو ھليو آيو، ”امتڻ ٿي اھلبيت کي مامو ڪري؟“
ھڪ ئي لت سان ممڙي ليٿڙيون پائيندي ويئي. کانئس ھڪ دانھن نڪتي، ”شائين!“
شاھ سڄو ڪاوڙ ۾ پئي ڏڪيو. چئن ڄڻن ٿي جهليس. چَي، ”…اھلبيت کي مامو…! اھلبيت کي مامو!“ جيئن ٿي شاھ ان تي غور ڪيو، تيئن ٿي کيس اھا گار وڏي نظر آئي.
پيءُ پنھنجي ڌيءُ جي مٿان ويٺو رھيو. ممڙيءَ اکيون کولي پيءُ کي دانھن ڏني، ”ماما… شائين… پيشو!“
پڻس ممڙيءَ جي مٿي تي ھٿ رکيو. سندس وار وار کڙو ٿي ويو. ھن اصل نه رنو. سندس بدن مان چڻگون ٿي نڪتيون. ھن جون ناسوُن ڦوٽارجي ويون، مُڪون ڀِيڙجي ويون، ڏند ڏندن سان ملي ويا، اکيون ھڪ ھنڌ کُپي ويون. ويون ننڍيون ٿينديون، ويون ننڍيون ٿينديون.. ڄڻ ته ڪات ھئا ۽ چيائين ”شاھ جو ڦَر!“
